Azerbaycan Hava Kuvvetleri (Azərbaycan Hərbi Hava Qüvvələri), Azerbaycan ordusuna bağlı askeri bir birim olarak, 1918 yılında kuruldu. Azerbaycan’ın 70 yıl kadar Sovyet işgali altında kalmasının ardından, 18 Ekim 1991’de ikinci kez bağımsızlığını ilan etmesinden sonra da 1992 yılında yeniden görev yapmaya başladı. Azerbaycan Cumhuriyeti’nin bağımsızlığını korumak adına her koşulda göreve hazır olan 105 yaşındaki Azerbaycan Hava Kuvvetleri, yaklaşık 8 bin personeli ile bugün bölgenin en güçlü hava kuvvetlerinden biri olarak yükselişini sürdürüyor.
Yakın siyasi tarihte iki kez bağımsızlığını ilan eden Azerbaycan, 1918 yılındaki kuruluşunun ardından, 70 yıldan fazla bir süre Sovyet işgali altında kaldı. Kurucusu Mehmet Emin Resulzade’nin; “Bir kere yükselen bayrak bir daha inmez” sözünü doğrularcasına, Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra, 1991 yılında bir kez daha bağımsızlığını ilan eden Azerbaycan, ülke savunmasına büyük yatırımlar yaparak stratejik öneme sahip bölgede varlığını güçlendirdi. 1992 yılında Azerbaycan ordusuna bağlı ulusal askeri bir birim olarak görev yapmaya başlayan Azerbaycan Hava Kuvvetleri, bugün yaklaşık 8 bin personeli ile bölgenin en güçlü hava kuvvetlerinden biri haline geldi.
Azerbaycan, 28 Mayıs 1918 tarihinde kurulduktan sonra, kendisini ilk tanıyan ülke olan Osmanlı Devleti’yle 4 Haziran 1918’de Batum Anlaşması’nı imzaladı. Anlaşma kapsamında Osmanlı Devleti; ordunun eğitimi, teşkilatlanması, teçhizatlanması, konuşlanması gibi konularda Azerbaycan’a destek sağlamaya başladı. 5’inci Kafkas Tümeni’ne ek olarak süvari ve piyade alayları, beraberinde çeşitli askeri teçhizat ve mühimmatla Azerbaycan’a gönderildi. “Kafkas İslam Ordusu” adı verilen Osmanlı ordusu, Azerbaycan askerleriyle birlikte, 15 Eylül 1918’de Bakü’yü kurtardı. Osmanlı subayları, milli unsurlardan oluşan Azerbaycan Kolordusu kurulmasında önemli rol oynadı. Ancak bu milli ordu, 1920’deki Sovyet işgalinin ardından feshedildi. Azerbaycan’ın 18 Ekim 1991 tarihinde ikinci kez bağımsızlığını ilan etmesinin ardından, ordu tekrar kuruldu ve Azerbaycan Hava Kuvvetleri de 1992 yılında yeniden görev yapmaya başladı.
Yenilikçi ve Modern Eğitim Sistemi
Güçlü bir ordu yapılanmasının en önemli aşamalarından biri olarak, eğitime büyük önem veren Azerbaycan Silahlı Kuvvetleri, çağın gereksinimlerini ve modern teknolojideki gelişmeleri yakından izliyor; yenilik ve güncellemeleri hızlıca eğitim sistemine dahil ediyor. Azerbaycan Hava Kuvvetleri pilotları, Azerbaycan Ali Herbi Mektabi bünyesinde yer alan Herbi Hava Qüvveleri Fakültesi’nde yetiştiriliyor. 4 yıllık eğitim sürecinde öğrenciler, ilk 2 yılda yer ve uçuş hazırlık dersi, son 2 yılda da uçuş eğitimleri alıyor. PAC MFI-17 Super Mushshak eğitim uçağı ile 50 saat süren uygulamalı uçuş eğitiminin ardından teğmen rütbesi ile mezun olan öğrenciler, sabit kanatlı veya döner kanatlı hava araçlarının pilot ihtiyacına göre, eğitimlerini tamamlamak için farklı uçuş okullarına gönderiliyor.
Sabit kanatlı hava araçları eğitimi için Kürdemir’de bulunan uçuş okulunda, L-39 Albatros uçaklarını kullanan teğmenler, 15 saati gece uçuşu olmak üzere, 150 saate yakın eğitim uçuşu yapıyor. Ortalama 90-100 saatlik uçuş eğitimi alan pilot adayları, başarı durumuna göre eğitimlerini tamamlamalarının ardından da MiG-29 veya Su-25 uçaklarında görevlendiriliyor. Seçilen uçak tipinde, 2 ay yer ve uçuş hazırlık eğitimi ile simülatör uçuşları yapılıyor. Ortalama 20 saati bulan ve 10-20 sortiden oluşan simülatör uçuşları, pilot adayının ihtiyacına göre arttırılabiliyor. 2 aylık eğitimin ardından yapılan sınavı başarıyla geçen teğmenler, pilot olmaya hak kazanıyor ve Su-25 veya MiG-29 uçaklarının UB (çift kişilik) modellerinde uçmaya başlıyor.
Döner kanatlı hava araçları eğitimi için ise Kala Üssü kullanılıyor. Uçuş okuluna katılan teğmenler, karargâh komutanlıkları tarafından filolara atanıyor ve ilgili helikopter modeline uygun eğitim süreci başlıyor. Komutanlık tarafından belirlenen uçuş ve yer derslerine ek olarak Mi-17, Mi-24/35 simülatörlerinde uçuş eğitimi alan teğmenler, eğitim sonunda başarılı olmaları halinde, ikinci pilot olarak uçuş görevlerini gerçekleştiriyor.
Azerbaycan Hava Kuvvetleri için 2015 yılında, Şemkir Deller 440 Numaralı Herbi Hissesi adıyla bir hava meydanı yapıldı; eğitim faaliyetlerinin tek bir noktadan sevk ve idaresinin sağlanması amacıyla da Super Mushshak uçakları ile Kürdemir’de bulunan L-39 Albatros uçaklarının buraya konuşlandırılmasına karar verildi. Şemkir Deller meydanının çevresindeki yüksek dağların, L-39 Albatros ile yapılan jet eğitim uçaklarından alınan verimi düşürmesi nedeniyle bir süre sonra L-39 Filosu Kürdemir Üssü’ne geri döndü.
Azerbaycan Hava Kuvvetleri’ne Ait Üsler
Azerbaycan Hava Kuvvetleri’nin halihazırda kullanmış olduğu üsler, genellikle Azerbaycan’ın bağımsızlığı öncesinde Sovyet Rusya tarafından da kullanılan hava üsleridir. Bu durum, Azerbaycan’ın bağımsızlığının ilan edilmesi sonrasında, hava kuvvetlerinin yapılanma ve teşkilatlanmasını kolaylaştırdı ve aynı zamanda hava kuvvetlerinin gelişiminin hızlanmasına da katkıda bulundu.
408-ci Qırıcı Alayı
Nasosnaya Hava Üssü, Hava Kuvvetleri Karargahı’nın içinde bulunduğu, en önemli ana jet üslerinden biri olarak öne çıkıyor. Sovyet Rusya döneminden kalan üs, Azerbaycan’ın bağımsızlığı sonrasında, Azerbaycan Silahlı Kuvvetlerine bırakıldı. 1993 yılında, Rus Hava Kuvvetlerine ait 82’nci Hava Savaş Alayı’nın devre dışı kalmasıyla da alaya ait MiG-25 PD/PU uçakları Azerbaycan Hava Kuvvetlerine devredildi. Azerbaycan, MiG-25 PD/PU uçakları yerine, yeni uçak alma kararı doğrultusunda Ukrayna ile anlaştı. 13 adet MiG-29 C 9-13 ve 2 adet MiG-29 UB 9-51 uçağı, Azerbaycan Hava Kuvvetlerine teslim edilmeden önce, Lviv Uçak Bakım ve Onarım Merkezi’nde, MiG-29 C 9-13 MU1 aviyonik ve navigasyon modernizasyonuna tabi tutuldu. 2006 yılında başlayan teslimat, 2011 yılında son uçağın teslimiyle tamamlandı. MiG-25 uçakları ise 2011 yılı itibariyle tasfiye edildi. Üs, günümüzde sadece MiG-29 filosuna ev sahipliği yapıyor.
Sovyet döneminden kalma bir uçak bakım merkezine sahip üs, çoğunluğu Orta Doğu ülkelerine ait olan, MiG-25 filolarına da bakım ve onarım hizmeti verdi. Bu bakım merkezi, günümüzde Azerbaycan Hava Kuvvetlerine ait MiG-29 ve Su-25 uçaklarına bakım, onarım ve modernizasyon hizmeti veriyor. Nasosnaya Hava Üssü’nde, olağanüstü durumlara karşın en az 2 adet MiG-29 uçağı, 24 saat boyunca scramble pozisyonunda bekletiliyor. Olası bir acil durumda, bu uçaklar en geç 6 dakika içinde havalanabiliyor.
411-ci Hücum Aviasiya Kürdemir
Kürdemir Hava Üssü, Kürdemir Rayonu’nda (vilayet) bulunan önemli bir hava üssü olarak, Sovyet Rusya tarafından idare edilmiş ve bağımsızlığından sonra Azerbaycan’a devredilmiş bir başka hava üssüdür. Üssün kuruluş yıllarında, Ukrayna’dan tedarik edilen 20 adet Su-24 uçağı ile eğitim ve hafif bombardıman görevlerinde kullanılmak üzere 12 adet çift kişilik L-39 Albatros uçağı bulunuyordu. 2002 yılında ise Gürcistan’dan, yakın hava desteği ve bombardıman görevleri için 6 adet Su-25/UB uçağı alındı. Ukrayna ile yapılan yeni bir anlaşma ile 11 adet Su-25/UB uçağı, 2009-2012 yılları arasında envantere katılarak Kürdemir Hava Üssü’nde konuşlandırıldı. Su-24 uçakları 2010 yılında envanterden çıkarıldı. Günümüzde, Kürdemir Hava Üssü’nde; L-39’ların yanı sıra 3 adet Su-25 filosu, 24 saat esasına göre görev yapıyor.
843-cü Kala Ordu Aviyası
Kala Hava Üssü, başkent Bakü’de bulunuyor. Azerbaycan ordusunun tüm döner kanatlı hava araçları bu üste yer alıyor. Üs bünyesinde 4 adet helikopter filosu görev yapıyor.
- Filo Mil Mi-35 M Eskadrilyası
- Filo Mil Mi-17/1V Gece Okçuları
- Filo Mil Mi-17/1V Xüsusi Teyinatlı Eskadrilyası
Mi-17/1V genel maksat helikopterlerinde, bazılarının Mi-24/35 helikopterleri ile ortak kullanıldığı sistemlere örnek olarak, LAHAT güdümlü füze sistemi, BARYER R-2 tanksavar füze sistemi, SPIKE güdümlü tanksavar füze sistemi, 57 mm S-5 roketleri gösterilebilir. Mi-24 Hind helikopterlerinin geliştirilmiş ihraç modeli olan Mi-35M helikopterlerinin alınması için Azerbaycan hükümeti ile Rosoboronexport şirketi arasında, 2010 yılında anlaşma imzalandı. 24 helikopterin satın alınmasına ilişkin anlaşma kapsamında helikopterlerin yarısı 2012; kalanı da 2013 yılında teslim edildi. İki adet helikopter bakım hangarı bulunan Kala Üssü’nde, fabrika seviyesi bakım hizmetleri (FASBAT) hariç, tüm bakımlar Azerbaycan Hava Kuvvetlerinin teknisyenleri tarafından yapılıyor. FASBAT bakımları ise Rusya’da yapılıyor. Ayrıca Azerbaycan donanması, destek helikopteri olarak 3 adet Kamov Ka-32 kullanıyor.
Caydırıcı Güç Olma Yolunda Modernizasyon Çalışmaları
Azerbaycan Hava Kuvvetleri, bölgesindeki en kuvvetli hava gücü olma misyonuyla çağın gereksinimlerini takip ederken, envanterindeki sabit ve döner kanatlı hava araçlarının iyileştirme ve yenileme faaliyetlerini de sürdürüyor. Bu hedefle atılan adımlardan ilki, L-39 uçaklarının yenilenme projesi oldu. Yapılan araştırmalar ve test uçuşları sonucunda, Leonardo’nun M-346 hafif taarruz uçakları öne çıktı. Olası siparişlerde M-346 uçağının değerlendirileceği söylense de henüz bu konuda somut bir adım atılmadı. Öte yandan 2013 yılında, envanterdeki 10 adet Mi-24P-V helikopterinin, modernize edilerek Mi-24 Super Hind MK 4 seviyesine yükseltilmesine karar verildi. 10 adet helikopterin Mi-24 Super Hind MK 4 standartlarına yükseltilmesi Ukrayna’da gerçekleştirildi.
Ortalama 90-100 saatlik uçuş eğitim alan pilot adayları, başarı durumuna göre eğitimlerini tamamlamalarının ardından, MiG-29 veya Su-25 uçaklarında görevlendiriliyorlar.
ASELSAN Desteği ile Modernize Edildi
Azerbaycan Hava Kuvvetlerinin modernizasyon çalışmaları kapsamında Mi-17V helikopterlerinin bir kısmı, güdümlü füze ve mühimmat kullanılabilmesi amacıyla ASELSAN tarafından çok fonksiyonlu göstergeler (Multi Function Display) ve muhabere sistemleri ile modernize edildi. 2019 yılında ASELSAN tarafından OFAB-250 bombaları için lazer güdüm kiti (LGK) üretilerek entegrasyonu yapıldı. Su-25 uçaklarında OFAB-250 bombalarının kullanılabilmesi için uçaklara çok fonksiyonlu göstergeler eklendi ve muhabere sistemleri yenilendi. İşlemler, Nasosnaya Hava Üssü’nde bulunan uçak bakım merkezinde gerçekleştirildi.
Azerbaycan Hava Kuvvetlerinin gelecek dönem için ilgilendiği diğer iki uçak olarak, TUSAŞ tarafından özgün olarak üretilen HÜRKUŞ ve HÜRJET öne çıkıyor. Yakın bir gelecekte, Azerbaycan’ın mevcut helikopterlerinin, T129 ATAK helikopteri ile yenilenmesinin gündemde olduğunu belirtmekte de fayda var.
Diğer yandan, Pakistan ve Çin ortak yapımı JF-17 Thunder Blok III modeli, Azerbaycan Hava Kuvvetlerinin dikkatini çekince, Azerbaycanlı pilotlar, 2019 yılında Pakistan’da bu model üstünde eğitim almaya başladı. 2020 yılında askeri bir heyet Rusya’ya gitti ve MiG-29 uçaklarına alternatif olarak, MiG-35 ve Su-35 uçaklarını incelediler; test uçuşları ile uçakların kabiliyetlerini denediler. Bu projeye ait çalışmaların devam ettiği biliniyor.
Azerbaycan ve Türkiye Arasındaki İş Birliği
Azerbaycan, bağımsızlık yıllarından itibaren Türkiye ile iki kardeş ülke vasfıyla, savunma ve havacılık konusunda yakın iş birliği içinde oldu. İş birliği kapsamında Azerbaycan Hava Kuvvetleri pilotlarının bir kısmı, Türk Hava Kuvvetlerinin pilot ve personelini yetiştiren, Hava Harp Okulu’nda eğitim görüyor. Pilot adayları, eğitimlerini tamamladıktan sonra, Türk Hava Kuvvetlerinin eğitim üssü Çiğli 2’nci Ana Jet Üs Komutanlığı’nda; SF-260, KT-1T ve T-38 uçaklarında eğitimlerine devam ediyor.
Öte yandan iki kardeş ülke, “iki devlet tek millet” bilinciyle ortak tatbikatlar da düzenliyor. 2014 yılında Azerbaycan Silahlı Kuvvetlerinin ev sahipliğini yaptığı TURAZ Kartalı Tatbikatı, Türk Hava Kuvvetlerinin F-4E ve F-16 uçaklarının katılımıyla gerçekleştirildi. 2015 yılında Türk Hava Kuvvetlerinin ev sahipliğinde, Konya 3’üncü Ana Jet Üs Komutanlığı’nda yapılan TURAZ Şahini Tatbikatı da Azerbaycan Hava Kuvvetlerine ait MiG-29 ve Su-25 uçakları ile Mi-17 helikopterlerinin katılımıyla gerçekleştirildi. TURAZ Kartalı ve TURAZ Şahini tatbikatları, iki kardeş ülkeye ait kara, deniz ve hava kuvvetleri unsurlarının katılımıyla her yıl düzenli olarak gerçekleştirilmeye devam ediyor.
Türk Hava Kuvvetleri tarafından her yıl Konya’da düzenlenen Uluslararası Anadolu Kartalı Tatbikatı’na ise Azerbaycan Hava Kuvvetleri, ilk defa 2021 yılında, MiG-29 ve Su-25 uçaklarıyla katıldı.
Azerbaycan Hava Kuvvetleri, Karabağ Savaşı’nda Kontrol ve Üstünlüğün Anahtarı Oldu
Yaklaşık 30 yıldır Ermenistan işgali altındaki Karabağ’ı kurtarmak isteyen Azerbaycan, 27 Eylül 2020’de bir harekât başlattı. Ermenistan tarafı, 10 Kasım 2020’de yenilgiyi kabul ederek, işgal ettiği Azerbaycan topraklarından geri çekildi. Savaşın sona ermesiyle taraflar arasında ateşkes yapıldı. 44 günlük mücadele sonunda; Cebrail, Füzuli, Şuşa, Zengilan, Gudablı kent merkezleri ve Laçin, Ağdam ve Kelbecer illeri ile 286 köy, Ermenistan tarafından boşaltılarak Azerbaycan’a iade edildi.
Bu harekât kapsamında Azerbaycan Hava Kuvvetleri, 27 Eylül sabahı, Ermenistan tarafını şaşırtmak ve hava savunma sistemlerini tespit etmek için harekete geçti. Azerbaycan’da bulunan farklı hava üslerinden kalkan savaş uçakları ve helikopterler, düşman hava savunma sistemlerinin menziline girmeden, çeşitli manevralar yaparak sistemleri harekete geçirmeye çalıştı.
Planın ikinci aşamasında, savunma sistemlerinin yer tespiti için Azerbaycan Devlet Sınır Servisine bağlı Antonov 2 uçaklarının yem olarak, mühimmat yüklü bazı uçakların da kamikaze drone olarak kullanılması yer alıyordu. Hedef Dağlık Karabağ bölgesiydi. Antonov 2 uçaklarının pilotları, rotalarını Ağdam, Fuzuli, Cebrail bölgelerine ayarlayarak, emniyetli bölge üzerinde paraşütle atlayarak uçaklarını terk ettiler. Ermenistan’ın atış menziline giren uçaklar, hava savunma sistemleri tarafından vuruldu.
Azerbaycan Hava Kuvvetlerine ait Su-25 uçakları ve Mi-24/35 helikopterleri de ortaya çıkan hedefleri vurdu. İsrail üretimi Harop ve Orbiter kamikaze drone sistemleri de uçak ve helikopterlerle vurulması zor ve tehlikeli olan, Ermenistan’a ait yüksek korunaklı mobil veya sabit hava savunma ve füze sistemlerini ve topçu bataryalarını imha etti. Ermenistan’ın ilk birkaç günde kaybettiği hava savunma sistemleri arasında; Rus yapımı 9K33 OSA AMK mobil düşük irtifa kısa menzilli füze sistemi, TOR-M2K2 kısa menzilli füze sistemi, S-300 uzun menzilli hava savunma sistemi, KUB alçak-orta irtifa füze sistemi ve KRUG 2K11 taşınabilir uçaksavar sistemi yer aldı. Azerbaycan Hava Kuvvetlerinin havadan verdiği destekle, Azerbaycan Özel Kuvvetlerinin ve Kara Kuvvetlerinin karadan ilerleyişi kolaylaştı. Mi-17 helikopterleri de düşman bölgesinden asker-yaralı tahliyesi, destek ekipman ve lojistik malzemenin muharebe alanlarına havadan nakliyesi gibi kritik görevler icra etti.
Bayraktar TB2 Hedefleri Tespit Etti
Bayraktar TB2 İHA ve SİHA’lar, harekât boyunca uçuşlar yaparak keşif ve istihbarat bilgisi verdi. Edinilen bilgiler ışığında, harekât planları güncellendi ve tespit edilen yeni hedefler imha edildi. İşaretledikleri hedefler, diğer hava araçlarından atılan güdümlü mühimmatla vuruldu. Bayraktar TB2 SİHA’ların taşıdığı, MAM-C ve MAM-L mini akıllı mühimmatı ile Ermenistan kuvvetlerine ait çok sayıda tank ve zırhlı araç yok edildi.
Azerbaycan Hava Kuvvetleri, Mi-24/35 ve Mi-17 helikopterleri ile özellikle Terter, Ağdam, Xocavand, Fuzuli, Hadrut, Cebrail, Zengilan, Qubadlı bölgelerinde; 30 km menzilli SPIKE ve 10 km menzilli LAHAT güdümlü füzeleri ile Ermenistan güçlerine ağır kayıplar verdirdiler. Su-25 uçakları, düşman sınır hattından 35-40 km içeri girerek, verilen hedefleri imha etti. İlk defa bu savaşta Su-25 uçaklarından, ASELSAN üretimi LGK kiti takılı OFAB-250 bombaları atıldı. Su-25 uçakları, Belarus yapımı Talisman ECM podları ile düşman hava savunma sistemlerini yanıltma amaçlı elektronik karıştırma görevlerini de icra ettiler.
Karabağ’da yaşanan zorlu mücadelede, hava araçlarının pilotları kadar, uçak ve helikopterleri sürekli faal tutan, bakımlarını eksiksiz yerine getiren, yakıt ikmali yapıp mühimmat yenileyen başarılı bir yer destek ekibi de bulunuyordu.
Azerbaycan’ın Kahramanları
İkinci Karabağ Savaşı’nda, Azerbaycan Silahlı Kuvvetlerinin 2 bin 900 askeri şehit olurken, Ermenistan cephesinde ise 8 bin 900 kayıp verildi. Azerbaycan Hava Kuvvetleri, savaşta 2 pilotunu şehit verdi. Harekât sırasında Ermenistan’a ait 4 adet Su-25 uçağı, 10 adet S-300 füze bataryası, 50 adet uçaksavar füze sistemi ve hava savunma sistemlerine ait 97 araç vuruldu. Ermenistan’a ait yaklaşık 4 milyar dolarlık askeri malzeme, tank ve zırhlı araç ele geçirildi. İkinci KarabağSavaşı’nda elde edilen zafer sonrası, Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev tarafından, şehit pilotlarla birlikte Azerbaycan Hava Kuvvetlerinin 7 askerine, “Vatan Muharebesi Kahramanı” unvanı verildi.
