Ahmet Berat İLHAN, MSOR / abilhan@havelsan.com.tr
Bilgi Sistemleri Alan Uzmanı, HAVELSAN
HAVELSAN tarafından geliştirilen Denizaltı Savaş Harekât Merkezi (SHM) Konsepti; insan algı/kavrama kabiliyeti ve beklentileriyle uyumlu, personel hatasını en aza indirecek ve performansını artıracak şekilde tasarlanmıştır. SHM iş süreçleri öngörülerek yapılan tasarımda, SHM içerisinde durumsal farkındalığın azami derecede artırılması hedeflenmiştir.
Denizaltının Beyni: SHM
Bir denizaltının yönetimi, denizaltının beyni olan ve “Santral” da denilen SHM’den yapılmaktadır. SHM’de harekâtın yönetildiği, seyir desteğinin sağlandığı Komuta Kontrol Sistemleri (KKS) ve Savaş Yönetim Sistemleri (SYS) ile bunları destekleyen alt sistem ve cihazlar bulunmaktadır.
Birçok sistemde olduğu gibi “Geleceğin Denizaltıları”nın da uygulama alanı her gün genişleyen ve birbirleri ile bağlantılı olan; yapay zekâ, makine öğrenmesi, derin öğrenme, büyük veri, karar destek, nesnelerin interneti, otonom sistemler, artırılmış ve görsel gerçeklik, dokunmatik ve mimik kontrol ve benzeri insan-bilgisayar etkileşim yöntemleri gibi birçok teknolojik özelliği bünyesinde barındırması kaçınılmazdır.
Ancak sistem tasarımlarında, genellikle tüm bu akıllı teknolojilerin ve onları uygulamaya geçiren yazılımların, nihayetinde insan ile etkileşmek durumunda olduğu, özellikle SHM gibi birçok alt sistemi içerisinde barındıran sistemler bütününde göz ardı edilebilmektedir.
İnsan-Çevre Etkileşimi
Teknolojinin ilerlemesi ile birlikte insan-makine arasındaki ilişki, geçmişte olduğundan çok daha fazla önem kazanmış ve kazanmaktadır. Geliştirilen sistemlerin ergonomik özellikleri, artık sadece fiziksel çevreyle ilgili değildir. Aynı zamanda insanın sistemleri zihinsel olarak nasıl algıladığı, kolay kontrol edebilmesi ve yönlendirebilmesiyle de ilgilidir. İnsanın algı, kavrama ve konsantrasyon kabiliyetine ait boyutların da tasarım kriterlerine dahil edilmesi, tasarlanan sistemlerin başarısı için önemli bir rol oynamaktadır.
Hâlihazırdaki uygulamaların büyük çoğunluğunda, SHM içerisindeki komuta ve savaş sistemleri; cihazların, teknolojik gereksinimler ve ağırlıklı olarak fiziksel boyut sınırları göz önüne alınarak bir araya getirilmesiyle oluşturulan “sistem düzeni”nden oluşmaktadır.
Ancak SHM’ye “Komutan Gözü” ile bakıldığında ve kendi içerisinde mükemmel çalışan bu sistemler bütünsel olarak ele alındığında; operatörlerin komutana sırtlarının dönük olması, komutanın operatör koltukları nedeniyle operatör ekranlarını görememesi ve konsollar arasında hareket halinde bulunma zorunluluğu gibi personel ile iletişimi zorlaştıran engellere dönüşmektedir.
İşte tam da burada, insan-makine etkileşimi kadar önemli bir diğer kavram olan insan-çevre etkileşimi kendisini göstermektedir.
HAVELSAN tarafından insan-çevre etkileşimi ön plana çıkartılarak geliştirilen Denizaltı SHM Konsepti, denizaltının her türlü savaş yönetim, makine ve dâhili yönetim ihtiyacını karşılayabilecek şekilde tasarlanmıştır.
Bir denizaltının dizaynından hizmet dışına çıkarılmasına kadar geçen ortalama 40-50 yıllık süre göz önüne alındığında, tasarımın, önümüzdeki 50 yıllık süre içerisindeki personel, harekât ve lojistik ihtiyaçlarını karşılaması beklenmektedir. Bu nedenle kullanılacak teknolojiye ve tasarıma karar verirken gerçekçilikten uzaklaşmadan ileri görüşlü bir vizyona ihtiyaç duyulmaktadır.
Bu nedenle konsept tasarımın oluşturulmasında; “Gerçekçi-İleri Görüşlü” (Realistic-Futuristic) bir bakış açısı ile “Geleceğin Tasarlanması”, temel yaklaşım olarak benimsenmiştir.
Denizaltı SHM konsepti tasarım yaklaşımının gerçekçi kısmında insan-çevre etkileşimi; ileri görüşlü kısmında ise insan-makine ilişkisi esas alınmış ve mevcut ve yakın gelecekte sahip olunacak teknolojiler göz önünde bulundurulmuştur.
Artan Komutan Hâkimiyeti ve Personel İletişimi
SHM’nin tasarımında; personel hatasını en aza indirerek personelin görevini etkinlikle yapmasını sağlayacak fiziksel ve kavramsal ihtiyaçlarla uyumlu bir çalışma düzeninin yaratılması hedeflenmiştir.
Daha açık bir ifadeyle, personelin çevresinde olanları daha kolay algılayabilmesini sağlayarak personel arasındaki iletişimi azami seviyeye çıkartacak, personel hatasını en aza indirecek ve Denizaltı Komutanı’nın tüm SHM’ye hâkimiyetini kolaylaştırmak üzere orkestra yerleşimini esas alan bir yerleşim tasarlanmıştır.
Tasarım çalışmalarına başlamadan önce, farklı tip ve sınıflardaki denizaltılarda SHM’nin denizaltı içerisindeki mevkii ve SHM İç Yerleşimi kapsamında mevcut durumda karşılaşılan güçlükler değerlendirilerek sorunlar tespit edilmiş, tanımlanan bu sorunları giderecek çözümlerden oluşan tasarım ilkeleri geliştirilmiştir.
Denizaltılarda fiziki alan, yönetilmesi gereken kısıtlı bir kaynaktır. Tasarımda yerleşim optimize edilerek alanın azami verimlilikle kullanılması sağlanmıştır.
Bir diğer kısıtlı kaynak da denizaltıcı personeldir. Denizaltıcı personel temininin güç, idamesinin riskli ve maliyet getiren bir süreç olduğundan hareketle teknolojinin getirdiği tüm imkânlar kullanılarak mümkün olan en az personel ile görevlerin yerine getirilmesi de bir tasarım kısıtı olarak ele alınmıştır.
İnsansız Denizaltılara Hazırlık
Tasarım, aynı zamanda günümüz denizaltıları ile otonom teknolojilerin bir karışımını sunan, asgari sayıda personelin bulunduğu bir hibrit denizaltı dizaynı örneğidir ve insansız denizaltılara yönelik kapsamlı bir hazırlık altyapısını sunmaktadır.
Özellikle akustik iletişim teknolojisinin insansız denizaltıları operasyonel açıdan mümkün kılacak şekilde gelişmesi durumunda, tasarımı yapılmış olan SHM, uygun platforma ya da karada yer alan bir komuta merkezine konuşlandırılarak insansız denizaltılara uzaktan kumanda edilebilecektir.
Her Türlü Harekât/Kriz Merkezine Uygulanabilir Yapı
Tasarım, insan algı/kavrama kabiliyeti ve beklentileri ile uyumlu fiziksel yerleşimi hayata geçirmesi nedeniyle denizaltı haricinde de farklı platformlarda ve karada bulunan harekât/kriz merkezlerine de uygulanabilir bir yapıdadır.
Denizaltı ve Uzay Gemileri Arasındaki Benzerlikler
Tasarımın görselleri ilk defa görüldüğünde verilen tepki; “uzay gemisi”ne benzediği yönündedir. Tasarımın asıl hedefi, başta Komutan olmak üzere SHM’deki tüm personelin birbirleri ve çevresiyle olan iletişimini artırarak SHM içerisinde durumsal farkındalığı sağlamak olmakla beraber, bilim kurgu filmlerinden görmeye alışık olunan “uzay gemisi”ne benzediği de gerçektir.
Günümüzün harekât sahasında, 3 boyutlu ortamda ve uzun süreli görev icra yeteneğine sahip platformların başında, denizaltılar gelmektedir. Denizaltılar, geniş görev yelpazesine ve bu görevleri yerine getirebilecek sistem/cihazlara sahip, personelin lojistik ve sosyal ihtiyaçlarını büyük oranda karşılayabilen platformlardır.
3 boyutlu ve karanlık ortamda uzun süreli görev icra ederek harekât ve personel ihtiyaçlarını karşılayabilme özellikleri göz önüne alındığında, denizaltılar, uzay gemileri/istasyonları ile büyük benzerlikler göstermektedir.
Tarihsel sürece bakıldığında ise denizaltıların, uzay gemilerinden çok daha önce kullanılmaya başladığı unutulmamalıdır. Diğer bir deyişle denizaltılar uzay gemilerine değil, uzay gemileri denizaltılara benzemektedir.
Bu açıdan tasarıma ilk bakışta verilen “uzay gemisine benzediği” yönündeki tepki, yukarıda açıklandığı şekilde gerçekte çok haklı bir nedene dayanmaktadır.
Tasarım ile Elde Edilen Kazanımlar
- Denizaltının diğer bölümlerindeki faaliyetlerin SHM personelinin konsantrasyonunu bozmaması için SHM’ye ayrı ve izole bir yapı kazandırılmıştır.
- Denizaltı Komutanı, tıpkı bir orkestra şefi gibi dairesel şekilde yerleştirilmiş olan konsol, cihaz ve sistemlerin merkezinde bulunmakta ve bu yerleşim, komutanın SHM’ye hâkimiyetini arttırmaktadır.
- SHM personelinin görev ve sorumlulukları ve iş süreçleri ile uyumlu bir yerleşim sağlanmıştır.
- Komutan ve personel, birbirleri ile kolayca engelsiz ve sürekli göz teması kurabilmektedir.
- Konsol, cihaz ve sistemlerdeki Taktik Deniz Resmi (TDR), periskop görüntüsü, hasar durumu vb. ihtiyaç duyulan verilerin derlenerek görüntülerinin ayrı ayrı ya da birleşik şekilde sergilenebildiği, çok fonksiyonlu 3 büyük ekran kullanılmıştır.
- Büyük ekranlar, geniş görüş açısına sahiptir ve azami sayıdaki personel tarafından kolaylıkla görülebilmektedir.
- İhtiyaç duyulan verilere/bilgilere en etkin şekilde erişim için uygun olan ekran seçimleri yapılabilmektedir.
- Santralin merkezinde, TDRnin sergilendiği, çevresinde planlama ve brifing faaliyetlerinin icra edilebileceği, Komuta Konsoluyla entegre bir yatay konsol kullanılmıştır.
- Yatay konsol, aynı zamanda Elektronik Harita (WECDIS) katmalarının sergilenebildiği, hem komutanın hem de ilgili SHM personelinin ortak olarak kullanabilmesine imkân tanıyacak bir ergonomide tasarlanmıştır.
- Konsol, cihaz ve sistemlerin kontrol fonksiyonları ve bunlarla ilgili gösterilen ikaz ve uyarılar, yalın ve sade/yalın tasarıma sahiptir.
- Arka tarafa yansıtılabilen çift taraflı konsol ekran görüntüsü ile bilgiye kolay erişim sağlanmıştır.
- Joystik, roll ball, dokunmatik/push button düğmeler vb. veri giriş araçları, ergonomik ve kullanıcı dostu şekilde tasarlanmıştır.
- Konsolların dizaynında; emniyet kemeri ve tutamak gibi emniyet hususlarıyla vardiya süresince çay-kahve içilmesi ve gerektiğinde kumanya yenebilmesi gibi ihtiyaçlara yönelik fiziki kolaylıklar göz önünde bulundurulmuştur.
- Tasarım ile yerleşimin optimize edilerek alanın azami verimlilikle kullanılması hedeflenmiştir.
- Tasarım, insansız denizaltıların kontrolüne yönelik olarak, azami hazırlık altyapısını sunmaktadır.
- Tasarım aynı zamanda denizaltılara ilave olarak, farklı platformlarda ve karada bulunan harekât/kriz merkezlerine de uygulanabilir.
HAVELSAN’ın SHM Konsepti ile ilgili ayrıntılı bilgi için kare kodu okutunuz: LINK (TR): https://www.havelsan.com.tr/sektorler/savunma-ve-guvenlik/deniz/sualti-savas-yonetim-sistemleri/denizalti-savas-harekat-merkezi-shm-havelsan-konsept-tasarimi
